ЧУЛАЗЫ АМ-ДАА ХЫП ТУРАР
«Үстүү-Хүрээ-2016» дириг хөгжүм болгаш шажынның бүгү-делегей фестивалы
Бо-ла болгай арыг, кылаң суглуг, шапкын Чадаана. Чай санында дириг хөгжүмге ынактар, шажынны хүндүлеп, сүзүктеп чоруур кижилер ооң эриинге чыглып кээри чаңчыл апарган. Чадаананың ол чарыынче кешкеш, дыттыг арга иштинче халдып кирип келдивис. «Үстүү-Хүрээ» фестивалының лагериниң, мөөг\лер ышкаш, хөй янзы өңнүг майгыннары чаптыла берген болду.
Бистерни, «Шын» солуннуң ажылдакчыларын коллегавыс, «Центр Азии» солуннуң кол редактору, Россияның Журналистер эвилелиниң Тывада салбырының баштаар чериниң даргазы Надежда Антуфьева өөрүшкүлүг уткуп ап, орук-суур менди чаагай чедип келгенивис дээш байыр чедирип, уткуп тур. Майгыннарывыс тигер черивисти өскелерге алыспас дээш Надежда Мухарбековна ээлеп, карактап турган болду. Коллегаларывыс-биле кожалаштыр хонуп алдывыс.
Кежээ байырлыг ажыдыышкынның шагын манап, сактыышкыннарга бүргеди берип-тир мен. «Үстүү-Хүрээ» фестивалын солун арнынга чырыдып каш-даа удаа келгенимни сактып ор мен. Хөйнү хөлзедип, диңмиредип турган фестиваль-ла болгай. Күрүне филармониязыныө баарынга иштики-даштыкы чурттардан келген хөгжүмчүлерни олурткан он ажыг автобустар, хөй санныг чиик автомашиналар чыскаалыпкан. Ында-мында ыры-хөгжүм үнү чаңгыланган, каткы-хөг, чугаа-соот шуут хайымныг. Чыылганнарның аразында буурул баштыг хоочуннар-даа, омак-сергек аныяктар-даа эмгежок. Ак, сарыг, кара кештиг кымнарны чок дээр. Чугаа-домак каш янзы дылдарда чоруп турза-даа, утказы очулга чокка билдингир. Сонуургалы чаңгыс, чүдүлге-сүзүктүг улус чыглып келгени илдең. Мыя аразында сарыг баштыг, чиңгежек дурт-сынныг аныяк эр – «караванның» баштыңчызы бурунгаар айтып холун чаярга, дистинишкен машиналар шимчеп үнүп турганы караамга көстүп келди.
1980 чылдарның ортан үезинде Тываның Улустуң артизи Алексей Боктаевич Чыргал-оол даргалаан Тываның Композиторлар эвилелиниң хуралынга аныяк композиторларның өмүнээзинден оларның чогаадыкчы ажыл-ижиниң шүгүмчүлелинге харыы берип, сөс ап турган дидим оолак Игорь Дулуш «Yстүү-Хүрээ» фестивалының үндезилекчизи ол
ышкажыл деп ынчан база катап ону танып, билип алганым ол.
Эге баштайгы фестивальчы чылдардан бээр ам 17 чыл эрткени бо. Төлевилелдиң автору, фестивальчы идеяның эгелекчизи Игорь Дулуш туружун салбаан хевээр. Ооң амыдыралында эң кол күзели бүткен. Yстүү-Хүрээ катап тургустунган, ол улам сайзырап, улгадып турар. Фестивальдың 15 чылдаанында ол салдынган сорулга чедип алдынган дээш, ону хаар деп бодап, ол дугайында чонга чарлаан. Ынчалза-даа Тыва Республиканың Чазааның Даргазы Ш.В.Кара-оол фестивальды уламчылаар шиитпирни хүлээп алган. Чон ону өөрүшкүлүү-биле деткээн, чүге дизе Yстүү-Хүрээ комплекизиниң тудуу ам-даа уламчылаар, кылыр ажылдар ам-даа хөй, бети-кыдыы Чадаана эриин чаагайжыдары дээш, салдынган сорулгалар улуг. «Эгелээнин эчизинге чедирер», «Ушкарганнай аалынга чедирер» деп өгбелеривистиң мерген сөстери бар болгай, ону канчап ажыр базар боор, Игорь Дулуш чонунуң мурнунга эгелеп каан херээн
уламчылап кирипкен. Чаңгыс чер-чурттуглары, чону ол дээш аңаа мөгейип, бедик хүндүткелди көргүзүп чоруур. Игорь Дулуш каяа-даа чоруурга, ылаңгыя Чадаанага ону беш бастырбас,
кижи бүрүзү хол тутчуп амырлажып-мендилежир, куспактаар, ажыл-ижин болгаш ал-бодунуң кадыкшылын айтырып чугаалажыр. Буянныг үүле-херекти эгелээш, эки үре-түңнелди чедип
ап, ажыл-иште депшип, алдарлыг атты чедип алган-даа бол, Игорь Дыртык-оолович кончуургап, билииргеп, «сылдысталбаан». Ооң ыдык күзелиниң боттанырынга, ажыл-херээниң
чогуп-бүдүп турарында чонунуң ачы-дузазы, Тыва Чазактың деткимчези канчаар-даа аажок улуг дээрзин ол билир. «Чоннуң сагыш-сеткили-биле ойнап болбас» деп ол чугаалап чоруур.
«Алдыы-Хүрээ дээш Шериг-оол Дизижикович Ооржакка, Yстүү-Хүрээ дээш Сергей Күжүгетович Шойгуга, Чадаананың хөгжүлде-сайзыралы база «Yстүү-Хүрээ» фестивалынга ийиги тынышты бергени дээш, бедик шынарлыг аппаратуралыг болурунга дузазы дээш Шолбан Валерьевич Кара-оолга мөгейип, өөрүп четтиргенивисти чонум болгаш бодум өмүнээмден илередип чор мен» — деп ооң чугаалап турганын дыңнааннар кайы хөй.
«Yстүү-Хүрээ-2016» фестивальды чогуур деңнелге эрттирер дээш, И.Д.Дулуштуң удуртуп турары күрүне филармониязының коллективиниң кежигүннери он бир хонук бурунгаар-ла Чадаанага чедип кээп, белеткел ажылдарын эгелээн. Оларга Красноярск хоорайдан келген аныяктар, Чадаана хоорайның чурттакчылары катчып, ажыл-ишти кылчы берген. Электри шугумун шөйүп, чырыкты киирген, улуг сценаны тургускан, арыгланып-чиигенир туалеттерни тургускан, чемненир кафени ажыткан дээш, каракка эскертинмес өске-даа хөй ажыл-
дарны олар кылган.
Фестивальдың оргкомитеди 88 кижи составтыг. ТР-ниң бүгү яамылары болгаш өске-даа албан черлериниң төлээлери олче кирип турар. Фестивальчыларга бүгү-ле таарымчалыг байдал-
дарны тургузар дээш, оргкомитет күжениишкинниг ажылдаанын демдеглезе чогуур. КАИ, ИХЯ ажылдакчылары, Онза байдалдар яамызы, Культура яамызы, эмчилер, өртчүлер, камгалакчылар бир демниин көргүзүп, быжыг корум-чурум болгаш айыыл чок чорукту хандырар дээш, чогуур хемчеглерни алган. Бо чылын фестиваль үезинде Чадаанага арага аймаан садарын хорааны ооң эки эртеринге улуг дөгүм болганы чугаажок.
«Yстүү-Хүрээ» фестивалынга бир дугаар кээп турарларга Игорь Дыртык-оолович микрофон дамчыштыр ооң төөгүзүнге хамаарыштыр тайылбырны кылды. Үстүү-Хүрээниң ханаларының
бузундулары сиген склады апарган, ону долгандыр девискээрни чашпан тудуп чий берген турган. 1930 чылдарның репрессиязынга хүрээниң бүгү ламалары таварышкан, хүрээ боду узуткаттынган, ынчалза-даа ооң ханалары үрегдээшкинни ажып эртип, хевээр арткан. Хүрээниң эрги ханалары ам-даа ыглашпышаан, ооң чулазы ам-даа хып турар болганда, ооң күчү-күжү, берип турар энергиязы бедик хевээр.
Буянныг үүле кылып чораан лама башкылар нүгүлдедип, дорамчыладып, амы-тынындан чарылган. Чаңгыс лама башкының артында ооң бүгү аймак чону бар болгай, дөргүл-төрели, өг-бүлези, ажы-төлү турган болгай. Оларның ажы-төлдери шупту каржы дорамчылалды көрүп, өөренип, эртем-билиг чедип алыр арга чок болуп, ылап ат-сывын чажырып чурттаар ужурга таварышкан. Чүгле 2007 чылда Тыва күрүнениң үндезилекчизи Монгуш Буян-Бадыргының адын агарткан. Ол буянныг үүле-херекти Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң чарлыы-биле боттандырган. 2008 чылда ТАР-ның Чазааның тос кежигүннериниң адын агарткан. Мындыг хан-чинниг үүлгедиглер кажан-даа катаптавазын, чонувус эптиг-демниг болуп, бот-боттарын камгалап, карактажып чорзун, херек апарганда шыдамыын көргүзүп, адаан-өжээн үндүрбейн, болур-чогууру-биле дугуржулгаларны чедип ап чорзун, чоннуң хостуг сагыш-сеткили кажан-даа кызагдалга таварышпазын дээш, «Yстүү-Хүрээ» фестивалын эрттирип турарының ужуру-даа ында. Ол дугайында фестиваль санында хөгжүмчүлер ойнап, ыраажылар ырлап келген. Түңнелинде чаа, чараш хүрээ туттунган. Эрги хүрээ кандыг турган-дыр шак-ла ындыг төлевилелди ат-сураглыг архитектор Хаславская тургускан. Yстүү-Хүрээниң тудуунга Тываның бүгү кожууннарының чону киришкенин Игорь Дулуш допчузу-биле таныштырды. «Тываның ат-сураглыг хөгжүмчүлерниң маңаа кээп, чонунга аян тудуп турганы кажан-даа уттундурбас. Дыка хөй хөгжүмчүлер «өске оранче» чоруй барганы хомуданчыг. Yстүү-Хүрээ дээш сагыш-сеткили аарып чораан Сүлдем башкы бөгүн бистиң аравыста чок. Коңгар-оол Ондар, Александр Саржат-оол, Чечен-оол Монгуш дээн ышкаш Тываның ховар оолдарын ам Yстүү-Хүрээге көрбес бис. Ынчалза-даа оларның дугайында кажан-даа утпас бис, оларның ырлары, сыгыт-хөөмейи чүректеривиске мөңгеде чаңгыланып артар. Ынчангаш бөгүн бо шакта «Yстүү-Хүрээ-2016» дириг хөг жүмнүң болгаш шажынның фестивалын ажыттынган деп чарладым!» — дээш, Игорь Дулуш сценаже Кызылдың уран чүүл колледжизиниң «Чаңгы-Хая» бөлүүн чалапты.
Бо «Чаңгы-Хая» бөлүктен дыка хөй ат-сураглыг артистер, хөөмейжилер үнгенин сагын-дырары артык эвес боор. Уран чүүл колледжизи, шынап-ла, бистиң уран чүүлдүң мастерле-
рин дарганнаар чер. Ол келир үеде ат-сураглыг консерватория, академия апаар боор дээрзинге бүзүрел улуг. Бо удаада база чараш тыва хептерлиг сургуул оолдар сагыш-сеткилди
хөлзедир сыгыт биле хөөмей ийини «сүмелештирип», чүректерже «согуннарын» ужуктуруптулар:
Эне-Сайым, Саян-Таңдым
Эгүүр шагдан чуртум чүве.
Эриг, хоюг сыгыт, хөөмей
Эгүүр шагдан ырым чүве.
Тывалар чер-чуртувусту шаг-шаандан камгалап-карактап, хайыралап чоруур чон бис. Өгбелеривистен салгал дамчып келген езу-чаңчылдарывысты, чүдүлге-сүзүүвүстү ыдыктап арткан бис. Сыгыт, каргыраа, хөөмейниң бүгү аян, хевирин камгалап арттырып алган делегейде кара чаңгыс чон бис.
Тыва – хөөмей чурту. Мээң бо сөстеримни бадыткаан ышкаш, сценаже үнген хөөмейжи бүрүзү тергиин күүселдези-биле хамыкты кайгадып тур. Ол дээрге Чадаана хоорайдан
Алдын-Херел Иргит, Аганак Монгуш, Шолбан Ооржак, Мөңгүн-оол Монгуш база Кызылдан Мундукай Лопсан олар-дыр. Кайызы-даа эзеңгилээр, борбаңнадыр дээш, хөөмейниң бүгү хевир-
лерин күүседир оолдар-дыр, ынчалза-даа Мөңгүн-оол Монгуш ат-сураглыг Геннадий Тумат ышкаш «киштедиптерге» көрүкчүлер шуут кайгап кагдывыс. Мындыг чаа сылдыстарны илередип, тыварынга «Yстүү-Хүрээ» фестивалы улуг рольду ойнап турарын амыдырал бадыткап тур. «Амырга-Моос» бөлүүнүң аныяктарының, «Кеңгирге» бөлүүнүң бичии оолдарының (Чадаана) ойнаарын, хөөмей-сыгыдын таалап дыңнааш, өскелерни дыңнаарга, чалгааранчыг апаар де. Ынчанмайн кан чаар, бистер, тывалар, чүгле тергиин хөөмей дыңнап
амдажаан-на болгай бис.
Чеди-Хөл кожуундан «Сайзырал» бөлүү, Каа-Хем кожуундан «Сүлде» бөлүү, Улан-Удэден «Салгал» бөлүүнүң оолдарының ырлаарын магададывыс.Аалчы хөгжүмчүлерде ырлаар, танцылаар кайгамчык талантылыг аныяктар база эмгежок-тур. Ылаңгыя Москва хоорайдан «Знак ветра» рок бөлүк, Красноярскиден «Галия» бөлүү дээш, өске-даа. Ооң мурнунда чылдарда «Yстүү-Хүрээ» фестивалынга киржикчилер дыка хөй боор чүве болгай, бо удаада оларның саны арай эвээш болду. 17 дугаар регионнуң 17 дугаар фестивалы болгаш ындыг болганы ол ийикпе. Юбилейлиг чылдарда киржикчилер саны оранчок хөй болуру чугаажок. Польшадан келген Л.Дариуштуң «Yстүү-Хүрээниң» 20 чылдаан юбилейлиг фестивалынга ыяап-ла кээр мен» дээн сөстери ону херечилеп турар-дыр. Мөөрейжилерниң саны эвээш-даа болза, шынары бедик дээрзин демдеглеп каайн.
Оргкомитеттиң ажылын мактавас аргажок. Фестиваль хүннериниң программазын тургусканы онзагай. Баштайгы хүнде ТР-ниң Чазааның Yрер хөгжүм оркестриниң Петр Казимир дири-
жерлаан оюну хамыкты кайгатты. «Ак-көк хемниң кижилери» деп уран-чечен кинодан Мергенниң ырызын, улустуң ырызы «Агитаторну» Петр Николаевичиниң бир тускай таарыштыр кылганын Тываның Улустуң артизи Софья Кара-оол чараш, кайгамчык күүсетти.
Июль 15. Кежээкиниң 7 шак. Россияның Улустуң артизи, алдарлыг саксофончу Игорь Бутман биле бистиң Yрер хөгжүм оркестриниң концертин таалап көрдүвүс. Хөйнүң магадалын ап чораан «Ят-ха» бөлүүнүң тургузукчузу Альберт Кувезин биле «Хартыга» бөлүүнүң (фестивальга көстүп келген чылын-на көрүкчүлерниң ынакшылын, сонуургалын чаалап алган Начын
Чөреве) концертин июль 16-да улуг сонуургал-биле көрдүвүс. Өзүп орар хөгжүмчүлерге бо бүгү катаптаттынмас кичээл, мастер-
класс дээрзи чугаажок.
Июль 17-де фестивальчылар шажынның Хороо байырлалын-га киришкен. Алдыы-Хүрээден Yстүү-Хүрээге чедир сүзүглелдиң чыскаалының одуруунга кылаштажып, арыгланган. Маңаа ТР-ниң Чазааның Yрер хөгжүм оркестриниң хөгжүмчүлериниң маадырлыг чоруун онзалап демдеглээйн. Олар орук дургаар үрер хөгжүмүнүң херекселдеринге ойнап келди. Ол дээрге чонунга, чуртунга, шажын-чүдүлгезинге оларның улуг хүндүткелиниң, ыдыктап чоруурунуң бадыткалы-дыр. Хүрээге улуг номга олуруп, чүдүп-тейлээш, кайгамчык энергияны алганын киржикчи бүрүзү онзалап демдеглеп, фестивальга болгаш Yстүү-Хүрээге мөгейип турар сеткилин илереттилер. Бо ыдык езулал оларның салым-чолунга бир-ле онзагай демдек
болуп, кижи бүрүзүнүң сагыш-сеткилин арыглап, ыдыктааны чугаажок. Хороога киржип, узун орукту эрткеш, кижи шылаар-могаар хамаанчок, хей-аът кирип, караа чырып, хөрек-чүрээ чиигей бээр хуулгаазын күштү алыр-дыр. Сүзүктүң күжү ол хире бедик.
Июль 17. Тиилекчилерниң болгаш Тыва Республиканың Чазааның Yрер хөгжүм оркестри ниң улуг концерти. Хөгжүм чүлерни-даа, мөөрейжилерни-даа көрүкчүлер диңмиттиг
адыш часкаашкыннары-биле сценадан салбайн шаг бооп турлар. База бир онзалап демдеглезе чогуур чүүл бар. Чылдың-на фестивальдың солуттунмас башкарыкчызы Андрей Чымбага
бо мөөрейге шынчызы дээш, көрүкчүлерге хүндүткели, сценага «сугда балык дег» чаңнап, өөртүп турары дээш, көрүкчүлерниң өмүнээзинден өөрүп четтинивисти илередип каалыңар.
А номинациялар аайы-биле тиилекчилерниң аттары бо:«Дамырак» — Байбек Кара-Сал (5 харлыг. Чадаана); «Фестивальдың хоочуну» – Норбу Ховалыг (80 харлыг. Сүт-Хөл
кожуун); «Эң эки хөөмейжи» –Мөңгүн-оол Монгуш (Чадаана); «Күчүтеннер рогу» – «Знак ветра» бөлүк (Москва); «Фестивальдың мергеннери» – «Дэф» бөлүү (Кызыл); «Шынарлыг рок» –
«Формула» бөлүү (Кызыл); «Дириг харылзаа» – «Радиска Кэт» (Красноярск); «Фестивальдың экспрессиязы» – Красноярскиден бөлүк; «Чалыы сылдыстар» – «Кеңгирге» бөлүү (Чадаана); «Изиг эрлер» – Сайзырал» бөлүү (Чеди-Хөл); «Ансамбльдиг ыры уран чүүлүнге ынакшыл дээш» – «Салгал» бөлүү (Улан-Удэ); «Тыва рокка шынчызы дээш» – «Сүлде» бөлүү (Каа-Хем кожуун).
Тиилекчилер тускай дипломнарны болгаш «Центр Азии» солуннуң үндүргени «Азия төвүнүң кижилери» деп номунуң 3 томун алдылар. Дүнекиниң 11 шакта түңнел
концерт доозулду. Ыры, хөөмейге хей-аът кирген көрүкчүлер – аныяк тар ырлажып чанып турлар: Кежээки Чадаана, чайынналып тур сен. Кежээки Чадаана, аксым-кежии болдуң!
Салгалдарывыс аныяктар аас-кежиктиг бис деп ырлажып турар-ла болза, чаагай келир үеге бүзүреливис улам быжыгар. Ол дээш дириг хөгжүмнүң болгаш шажынның фестивалынга мөгеели. Байырлыг, «Yстүү-Хүрээ-2016»! Ужурашкыже, «Yстүү-Хүрээ-2017»!
Светлана БАЛЧЫР.
2016 ЧЫЛДЫҢ июль 21-де № 81 "ШЫНГА" парлаан.