«
Үст
үү-Х
үрээ-2016» дириг х
өгж
үм болгаш шажынны
ң б
үг
ү-делегей фестивалы
Бо-ла болгай арыг, кыла
ң суглуг, шапкын Чадаана. Чай санында дириг х
өгж
үмге ынактар, шажынны х
үнд
үлеп, с
үз
үктеп чоруур кижилер оо
ң эриинге чыглып кээри ча
ңчыл апарган. Чадаананы
ң ол чарыынче кешкеш, дыттыг арга иштинче халдып кирип келдивис. «
Үст
үү-Х
үрээ» фестивалыны
ң лагерини
ң, м
өөг\лер ышкаш, х
өй янзы
өңн
үг майгыннары чаптыла берген болду.
Бистерни, «Шын» солунну
ң ажылдакчыларын коллегавыс, «Центр Азии» солунну
ң кол редактору, Россияны
ң Журналистер эвилелини
ң Тывада салбырыны
ң баштаар черини
ң даргазы Надежда Антуфьева
өөр
үшк
үл
үг уткуп ап, орук-суур менди чаагай чедип келгенивис дээш байыр чедирип, уткуп тур. Майгыннарывыс тигер черивисти
өскелерге алыспас дээш Надежда Мухарбековна ээлеп, карактап турган болду. Коллегаларывыс-биле кожалаштыр хонуп алдывыс.
Кежээ байырлыг ажыдыышкынны
ң шагын манап, сактыышкыннарга б
үргеди берип-тир мен. «
Үст
үү-Х
үрээ» фестивалын солун арнынга чырыдып каш-даа удаа келгенимни сактып ор мен. Х
өйн
ү х
өлзедип, ди
ңмиредип турган фестиваль-ла болгай. К
үр
үне филармониязыны
ө баарынга иштики-даштыкы чурттардан келген х
өгж
үмч
үлерни олурткан он ажыг автобустар, х
өй санныг чиик автомашиналар чыскаалыпкан. Ында-мында ыры-х
өгж
үм
үн
ү ча
ңгыланган, каткы-х
өг, чугаа-соот шуут хайымныг. Чыылганнарны
ң аразында буурул баштыг хоочуннар-даа, омак-сергек аныяктар-даа эмгежок. Ак, сарыг, кара кештиг кымнарны чок дээр. Чугаа-домак каш янзы дылдарда чоруп турза-даа, утказы очулга чокка билдингир. Сонуургалы ча
ңгыс, ч
үд
үлге-с
үз
үкт
үг улус чыглып келгени илде
ң. Мыя аразында сарыг баштыг, чи
ңгежек дурт-сынныг аныяк эр – «караванны
ң» башты
ңчызы бурунгаар айтып холун чаярга, дистинишкен машиналар шимчеп
үн
үп турганы караамга к
өст
үп келди.
1980 чылдарны
ң ортан
үезинде Тываны
ң Улусту
ң артизи Алексей Боктаевич Чыргал-оол даргалаан Тываны
ң Композиторлар эвилелини
ң хуралынга аныяк композиторларны
ң өм
үнээзинден оларны
ң чогаадыкчы ажыл-ижини
ң ш
үг
үмч
үлелинге харыы берип, с
өс ап турган дидим оолак Игорь Дулуш «Yст
үү-Х
үрээ» фестивалыны
ң үндезилекчизи ол
ышкажыл деп ынчан база катап ону танып, билип алганым ол.
Эге баштайгы фестивальчы чылдардан бээр ам 17 чыл эрткени бо. Т
өлевилелди
ң автору, фестивальчы идеяны
ң эгелекчизи Игорь Дулуш туружун салбаан хевээр. Оо
ң амыдыралында э
ң кол к
үзели б
үткен. Yст
үү-Х
үрээ катап тургустунган, ол улам сайзырап, улгадып турар. Фестивальды
ң 15 чылдаанында ол салдынган сорулга чедип алдынган дээш, ону хаар деп бодап, ол дугайында чонга чарлаан. Ынчалза-даа Тыва Республиканы
ң Чазааны
ң Даргазы Ш.В.Кара-оол фестивальды уламчылаар шиитпирни х
үлээп алган. Чон ону
өөр
үшк
үл
үү-биле деткээн, ч
үге дизе Yст
үү-Х
үрээ комплекизини
ң тудуу ам-даа уламчылаар, кылыр ажылдар ам-даа х
өй, бети-кыдыы Чадаана эриин чаагайжыдары дээш, салдынган сорулгалар улуг. «Эгелээнин эчизинге чедирер», «Ушкарганнай аалынга чедирер» деп
өгбелеривисти
ң мерген с
өстери бар болгай, ону канчап ажыр базар боор, Игорь Дулуш чонуну
ң мурнунга эгелеп каан херээн
уламчылап кирипкен. Ча
ңгыс чер-чурттуглары, чону ол дээш а
ңаа м
өгейип, бедик х
үнд
үткелди к
өрг
үз
үп чоруур. Игорь Дулуш каяа-даа чоруурга, ыла
ңгыя Чадаанага ону беш бастырбас,
кижи б
үр
үз
ү хол тутчуп амырлажып-мендилежир, куспактаар, ажыл-ижин болгаш ал-бодуну
ң кадыкшылын айтырып чугаалажыр. Буянныг
үүле-херекти эгелээш, эки
үре-т
үңнелди чедип
ап, ажыл-иште депшип, алдарлыг атты чедип алган-даа бол, Игорь Дыртык-оолович кончуургап, билииргеп, «сылдысталбаан». Оо
ң ыдык к
үзелини
ң боттанырынга, ажыл-херээни
ң чогуп-б
үд
үп турарында чонуну
ң ачы-дузазы, Тыва Чазакты
ң деткимчези канчаар-даа аажок улуг дээрзин ол билир. «Чонну
ң сагыш-сеткили-биле ойнап болбас» деп ол чугаалап чоруур.
«Алдыы-Х
үрээ дээш Шериг-оол Дизижикович Ооржакка, Yст
үү-Х
үрээ дээш Сергей К
үж
үгетович Шойгуга, Чадаананы
ң х
өгж
үлде-сайзыралы база «Yст
үү-Х
үрээ» фестивалынга ийиги тынышты бергени дээш, бедик шынарлыг аппаратуралыг болурунга дузазы дээш Шолбан Валерьевич Кара-оолга м
өгейип,
өөр
үп четтиргенивисти чонум болгаш бодум
өм
үнээмден илередип чор мен» — деп оо
ң чугаалап турганын ды
ңнааннар кайы х
өй.
«Yст
үү-Х
үрээ-2016» фестивальды чогуур де
ңнелге эрттирер дээш, И.Д.Дулушту
ң удуртуп турары к
үр
үне филармониязыны
ң коллективини
ң кежиг
үннери он бир хонук бурунгаар-ла Чадаанага чедип кээп, белеткел ажылдарын эгелээн. Оларга Красноярск хоорайдан келген аныяктар, Чадаана хоорайны
ң чурттакчылары катчып, ажыл-ишти кылчы берген. Электри шугумун ш
өй
үп, чырыкты киирген, улуг сценаны тургускан, арыгланып-чиигенир туалеттерни тургускан, чемненир кафени ажыткан дээш, каракка эскертинмес
өске-даа х
өй ажыл-
дарны олар кылган.
Фестивальды
ң оргкомитеди 88 кижи составтыг. ТР-ни
ң б
үг
ү яамылары болгаш
өске-даа албан черлерини
ң т
өлээлери олче кирип турар. Фестивальчыларга б
үг
ү-ле таарымчалыг байдал-
дарны тургузар дээш, оргкомитет к
үжениишкинниг ажылдаанын демдеглезе чогуур. КАИ, ИХЯ ажылдакчылары, Онза байдалдар яамызы, Культура яамызы, эмчилер,
өртч
үлер, камгалакчылар бир демниин к
өрг
үз
үп, быжыг корум-чурум болгаш айыыл чок чорукту хандырар дээш, чогуур хемчеглерни алган. Бо чылын фестиваль
үезинде Чадаанага арага аймаан садарын хорааны оо
ң эки эртеринге улуг д
өг
үм болганы чугаажок.
«Yст
үү-Х
үрээ» фестивалынга бир дугаар кээп турарларга Игорь Дыртык-оолович микрофон дамчыштыр оо
ң т
өөг
үз
үнге хамаарыштыр тайылбырны кылды.
Үст
үү-Х
үрээни
ң ханаларыны
ң бузундулары сиген склады апарган, ону долгандыр девискээрни чашпан тудуп чий берген турган. 1930 чылдарны
ң репрессиязынга х
үрээни
ң б
үг
ү ламалары таварышкан, х
үрээ боду узуткаттынган, ынчалза-даа оо
ң ханалары
үрегдээшкинни ажып эртип, хевээр арткан. Х
үрээни
ң эрги ханалары ам-даа ыглашпышаан, оо
ң чулазы ам-даа хып турар болганда, оо
ң к
үч
ү-к
үж
ү, берип турар энергиязы бедик хевээр.
Буянныг
үүле кылып чораан лама башкылар н
үг
үлдедип, дорамчыладып, амы-тынындан чарылган. Ча
ңгыс лама башкыны
ң артында оо
ң б
үг
ү аймак чону бар болгай, д
өрг
үл-т
өрели,
өг-б
үлези, ажы-т
өл
ү турган болгай. Оларны
ң ажы-т
өлдери шупту каржы дорамчылалды к
өр
үп,
өөренип, эртем-билиг чедип алыр арга чок болуп, ылап ат-сывын чажырып чурттаар ужурга таварышкан. Ч
үгле 2007 чылда Тыва к
үр
үнени
ң үндезилекчизи Монгуш Буян-Бадыргыны
ң адын агарткан. Ол буянныг
үүле-херекти Тываны
ң Башты
ңы Шолбан Кара-оолду
ң чарлыы-биле боттандырган. 2008 чылда ТАР-ны
ң Чазааны
ң тос кежиг
үннерини
ң адын агарткан. Мындыг хан-чинниг
үүлгедиглер кажан-даа катаптавазын, чонувус эптиг-демниг болуп, бот-боттарын камгалап, карактажып чорзун, херек апарганда шыдамыын к
өрг
үз
үп, адаан-
өжээн
үнд
үрбейн, болур-чогууру-биле дугуржулгаларны чедип ап чорзун, чонну
ң хостуг сагыш-сеткили кажан-даа кызагдалга таварышпазын дээш, «Yст
үү-Х
үрээ» фестивалын эрттирип турарыны
ң ужуру-даа ында. Ол дугайында фестиваль санында х
өгж
үмч
үлер ойнап, ыраажылар ырлап келген. Т
үңнелинде чаа, чараш х
үрээ туттунган. Эрги х
үрээ кандыг турган-дыр шак-ла ындыг т
өлевилелди ат-сураглыг архитектор Хаславская тургускан. Yст
үү-Х
үрээни
ң тудуунга Тываны
ң б
үг
ү кожууннарыны
ң чону киришкенин Игорь Дулуш допчузу-биле таныштырды. «Тываны
ң ат-сураглыг х
өгж
үмч
үлерни
ң ма
ңаа кээп, чонунга аян тудуп турганы кажан-даа уттундурбас. Дыка х
өй х
өгж
үмч
үлер «
өске оранче» чоруй барганы хомуданчыг. Yст
үү-Х
үрээ дээш сагыш-сеткили аарып чораан С
үлдем башкы б
өг
үн бисти
ң аравыста чок. Ко
ңгар-оол Ондар, Александр Саржат-оол, Чечен-оол Монгуш дээн ышкаш Тываны
ң ховар оолдарын ам Yст
үү-Х
үрээге к
өрбес бис. Ынчалза-даа оларны
ң дугайында кажан-даа утпас бис, оларны
ң ырлары, сыгыт-х
өөмейи ч
үректеривиске м
өңгеде ча
ңгыланып артар. Ынчангаш б
өг
үн бо шакта «Yст
үү-Х
үрээ-2016» дириг х
өг ж
үмн
үң болгаш шажынны
ң фестивалын ажыттынган деп чарладым!» — дээш, Игорь Дулуш сценаже Кызылды
ң уран ч
үүл колледжизини
ң «Ча
ңгы-Хая» б
өл
үүн чалапты.
Бо «Ча
ңгы-Хая» б
өл
үктен дыка х
өй ат-сураглыг артистер, х
өөмейжилер
үнгенин сагын-дырары артык эвес боор. Уран ч
үүл колледжизи, шынап-ла, бисти
ң уран ч
үүлд
үң мастерле-
рин дарганнаар чер. Ол келир
үеде ат-сураглыг консерватория, академия апаар боор дээрзинге б
үз
үрел улуг. Бо удаада база чараш тыва хептерлиг сургуул оолдар сагыш-сеткилди
х
өлзедир сыгыт биле х
өөмей ийини «с
үмелештирип», ч
үректерже «согуннарын» ужуктуруптулар:
Эне-Сайым, Саян-Та
ңдым
Эг
үүр шагдан чуртум ч
үве.
Эриг, хоюг сыгыт, х
өөмей
Эг
үүр шагдан ырым ч
үве.
Тывалар чер-чуртувусту шаг-шаандан камгалап-карактап, хайыралап чоруур чон бис.
Өгбелеривистен салгал дамчып келген езу-ча
ңчылдарывысты, ч
үд
үлге-с
үз
үүв
үст
ү ыдыктап арткан бис. Сыгыт, каргыраа, х
өөмейни
ң б
үг
ү аян, хевирин камгалап арттырып алган делегейде кара ча
ңгыс чон бис.
Тыва – х
өөмей чурту. Мээ
ң бо с
өстеримни бадыткаан ышкаш, сценаже
үнген х
өөмейжи б
үр
үз
ү тергиин к
үүселдези-биле хамыкты кайгадып тур. Ол дээрге Чадаана хоорайдан
Алдын-Херел Иргит, Аганак Монгуш, Шолбан Ооржак, М
өңг
үн-оол Монгуш база Кызылдан Мундукай Лопсан олар-дыр. Кайызы-даа эзе
ңгилээр, борба
ңнадыр дээш, х
өөмейни
ң б
үг
ү хевир-
лерин к
үүседир оолдар-дыр, ынчалза-даа М
өңг
үн-оол Монгуш ат-сураглыг Геннадий Тумат ышкаш «киштедиптерге» к
өр
үкч
үлер шуут кайгап кагдывыс. Мындыг чаа сылдыстарны илередип, тыварынга «Yст
үү-Х
үрээ» фестивалы улуг рольду ойнап турарын амыдырал бадыткап тур. «Амырга-Моос» б
өл
үүн
үң аныяктарыны
ң, «Ке
ңгирге» б
өл
үүн
үң бичии оолдарыны
ң (Чадаана) ойнаарын, х
өөмей-сыгыдын таалап ды
ңнааш,
өскелерни ды
ңнаарга, чалгааранчыг апаар де. Ынчанмайн кан чаар, бистер, тывалар, ч
үгле тергиин х
өөмей ды
ңнап
амдажаан-на болгай бис.
Чеди-Х
өл кожуундан «Сайзырал» б
өл
үү, Каа-Хем кожуундан «С
үлде» б
өл
үү, Улан-Удэден «Салгал» б
өл
үүн
үң оолдарыны
ң ырлаарын магададывыс.Аалчы х
өгж
үмч
үлерде ырлаар, танцылаар кайгамчык талантылыг аныяктар база эмгежок-тур. Ыла
ңгыя Москва хоорайдан «Знак ветра» рок б
өл
үк, Красноярскиден «Галия» б
өл
үү дээш,
өске-даа. Оо
ң мурнунда чылдарда «Yст
үү-Х
үрээ» фестивалынга киржикчилер дыка х
өй боор ч
үве болгай, бо удаада оларны
ң саны арай эвээш болду. 17 дугаар регионну
ң 17 дугаар фестивалы болгаш ындыг болганы ол ийикпе. Юбилейлиг чылдарда киржикчилер саны оранчок х
өй болуру чугаажок. Польшадан келген Л.Дариушту
ң «Yст
үү-Х
үрээни
ң» 20 чылдаан юбилейлиг фестивалынга ыяап-ла кээр мен» дээн с
өстери ону херечилеп турар-дыр. М
өөрейжилерни
ң саны эвээш-даа болза, шынары бедик дээрзин демдеглеп каайн.
Оргкомитетти
ң ажылын мактавас аргажок. Фестиваль х
үннерини
ң программазын тургусканы онзагай. Баштайгы х
үнде ТР-ни
ң Чазааны
ң Yрер х
өгж
үм оркестрини
ң Петр Казимир дири-
жерлаан оюну хамыкты кайгатты. «Ак-к
өк хемни
ң кижилери» деп уран-чечен кинодан Мергенни
ң ырызын, улусту
ң ырызы «Агитаторну» Петр Николаевичини
ң бир тускай таарыштыр кылганын Тываны
ң Улусту
ң артизи Софья Кара-оол чараш, кайгамчык к
үүсетти.
Июль 15. Кежээкини
ң 7 шак. Россияны
ң Улусту
ң артизи, алдарлыг саксофончу Игорь Бутман биле бисти
ң Yрер х
өгж
үм оркестрини
ң концертин таалап к
өрд
үв
үс. Х
өйн
үң магадалын ап чораан «Ят-ха» б
өл
үүн
үң тургузукчузу Альберт Кувезин биле «Хартыга» б
өл
үүн
үң (фестивальга к
өст
үп келген чылын-на к
өр
үкч
үлерни
ң ынакшылын, сонуургалын чаалап алган Начын
Ч
өреве) концертин июль 16-да улуг сонуургал-биле к
өрд
үв
үс.
Өз
үп орар х
өгж
үмч
үлерге бо б
үг
ү катаптаттынмас кичээл, мастер-
класс дээрзи чугаажок.
Июль 17-де фестивальчылар шажынны
ң Хороо байырлалын-га киришкен. Алдыы-Х
үрээден Yст
үү-Х
үрээге чедир с
үз
үглелди
ң чыскаалыны
ң одуруунга кылаштажып, арыгланган. Ма
ңаа ТР-ни
ң Чазааны
ң Yрер х
өгж
үм оркестрини
ң х
өгж
үмч
үлерини
ң маадырлыг чоруун онзалап демдеглээйн. Олар орук дургаар
үрер х
өгж
үм
үн
үң херекселдеринге ойнап келди. Ол дээрге чонунга, чуртунга, шажын-ч
үд
үлгезинге оларны
ң улуг х
үнд
үткелини
ң, ыдыктап чорууруну
ң бадыткалы-дыр. Х
үрээге улуг номга олуруп, ч
үд
үп-тейлээш, кайгамчык энергияны алганын киржикчи б
үр
үз
ү онзалап демдеглеп, фестивальга болгаш Yст
үү-Х
үрээге м
өгейип турар сеткилин илереттилер. Бо ыдык езулал оларны
ң салым-чолунга бир-ле онзагай демдек
болуп, кижи б
үр
үз
үн
үң сагыш-сеткилин арыглап, ыдыктааны чугаажок. Хороога киржип, узун орукту эрткеш, кижи шылаар-могаар хамаанчок, хей-аът кирип, караа чырып, х
өрек-ч
үрээ чиигей бээр хуулгаазын к
үшт
ү алыр-дыр. С
үз
үкт
үң к
үж
ү ол хире бедик.
Июль 17. Тиилекчилерни
ң болгаш Тыва Республиканы
ң Чазааны
ң Yрер х
өгж
үм оркестри ни
ң улуг концерти. Х
өгж
үм ч
үлерни-даа, м
өөрейжилерни-даа к
өр
үкч
үлер ди
ңмиттиг
адыш часкаашкыннары-биле сценадан салбайн шаг бооп турлар. База бир онзалап демдеглезе чогуур ч
үүл бар. Чылды
ң-на фестивальды
ң солуттунмас башкарыкчызы Андрей Чымбага
бо м
өөрейге шынчызы дээш, к
өр
үкч
үлерге х
үнд
үткели, сценага «сугда балык дег» ча
ңнап,
өөрт
үп турары дээш, к
өр
үкч
үлерни
ң өм
үнээзинден
өөр
үп четтинивисти илередип каалы
ңар.
А номинациялар аайы-биле тиилекчилерни
ң аттары бо:«Дамырак» — Байбек Кара-Сал (5 харлыг. Чадаана); «Фестивальды
ң хоочуну» – Норбу Ховалыг (80 харлыг. С
үт-Х
өл
кожуун); «Э
ң эки х
өөмейжи» –М
өңг
үн-оол Монгуш (Чадаана); «К
үч
үтеннер рогу» – «Знак ветра» б
өл
үк (Москва); «Фестивальды
ң мергеннери» – «Дэф» б
өл
үү (Кызыл); «Шынарлыг рок» –
«Формула» б
өл
үү (Кызыл); «Дириг харылзаа» – «Радиска Кэт» (Красноярск); «Фестивальды
ң экспрессиязы» – Красноярскиден б
өл
үк; «Чалыы сылдыстар» – «Ке
ңгирге» б
өл
үү (Чадаана); «Изиг эрлер» – Сайзырал» б
өл
үү (Чеди-Х
өл); «Ансамбльдиг ыры уран ч
үүл
үнге ынакшыл дээш» – «Салгал» б
өл
үү (Улан-Удэ); «Тыва рокка шынчызы дээш» – «С
үлде» б
өл
үү (Каа-Хем кожуун).
Тиилекчилер тускай дипломнарны болгаш «Центр Азии» солунну
ң үнд
үргени «Азия т
өв
үн
үң кижилери» деп номуну
ң 3 томун алдылар. Д
үнекини
ң 11 шакта т
үңнел
концерт доозулду. Ыры, х
өөмейге хей-аът кирген к
өр
үкч
үлер – аныяк тар ырлажып чанып турлар: Кежээки Чадаана, чайынналып тур сен. Кежээки Чадаана, аксым-кежии болду
ң!
Салгалдарывыс аныяктар аас-кежиктиг бис деп ырлажып турар-ла болза, чаагай келир
үеге б
үз
үреливис улам быжыгар. Ол дээш дириг х
өгж
үмн
үң болгаш шажынны
ң фестивалынга м
өгеели. Байырлыг, «Yст
үү-Х
үрээ-2016»! Ужурашкыже, «Yст
үү-Х
үрээ-2017»!
Светлана БАЛЧЫР.
2016 ЧЫЛДЫ
Ң июль 21-де № 81 "ШЫНГА" парлаан.